Монгол хэл нь асуудалтай байгаа юмуу? Монгол хэлний талаарх бодлого зохицуулалт асуудалтай байгаа юмуу гэдгээ ойлгоогүй яваа гишүүн Г.Батхүү

“Монгол хэлний тухай хууль” санаачлан боловсруулсан гэх УИХ-ын гишүүний үг, өгүүлбэрийн найруулга энэ бүхэн дээр алдаа хайсангүй ээ. Харин хууль гаргахын учир шалтгаан, хамрах цар хүрээ, өнөөгийн монгол хэлний байр байдлыг мэддэг нэгэн байна уу гэдэгт төвлөрч ярилцлагыг нь уншлаа. Энэ хүн өөрөө монгол хэлээ мэддэггүй юм байна, юун тухай асуудал гэдгээ ойлгоогүй яваа юм байна, бусдаас сонссон хэдэн үгэндээ л эргэлддэг, өмнөх болон боловсруулж байгаа хуулийнхаа ялгааг таниагүй, хэл соёл түүхийг дөвийлгөн яригч этгээд юм байна даа гэсэн дүгнэлтэнд хүрэв.

Монгол хэлийг хамгаалах зорилгоор нэр бүхий гишүүд Монгол хэлний тухай хуулийн төслийг боловсрууллаа гэсэн тухайд нь:

Хамгаалах биш ээ гишүүн ээ.  Хамгаалах хайрлах хадгалах нэрийдэлд багтах зүйл чинь музейн үзмэрүүд, за тэгээд дархан цаазат амьтад юм шүү дээ. Хэл гэдэг хөдлөнги шинжтэй үгийн сан нь баяжигдаж, хэлний зүй нь хөгжиж байдаг болохоор хав дарахын нэр биш юм шүү.

Төрийн албан ёсны хэлний тухай хуульд бол төрийн албан ёсны байр сууринаас хандсан гэсэн тухайд нь: Төрийн албан ёсны байр суурь гэж ямар зүйлийг хэлдэг юм бол? Одоогийн хуульд төрийн албан ёсны бус байр сууринаас хандаж байгаа гэж хэлж байгаа хэрэг юм болов уу? Юуг нь ч би ойлгосонгүй. Төрийн албан ёсны хэлний тухай хуулийн зорилт нь зөвхөн төрийн үйл ажиллагаатай холбогдсон харилцааг зохицуулна гэсэн хэрнээ “5.7.Хот, суурин газрын гудамж, талбайн нэр, хаяг, төрийн байгууллагын нэрийг төрийн албан ёсны хэлээр бичнэ. Эдгээр нэрийг англи хэлээр давхар бичиж болно. 5.16.Төрийн албан ёсны хэлээр гарч байгаа олон нийтэд зориулсан хэвлэл, мэдээлэл нь орчин цагийн монгол утга зохиолын хэлний хэм хэмжээ, нэр томъёог баримтална. 5.17.Төрийн албан хаагч, олон нийтийн хэвлэл, мэдээллийн ажилтан нь монгол хэлний хэм хэмжээ, нэр томъёог хэрэглэх зохих түвшний мэдлэг, чадвартай байна. 5.18.Төрийн албан ёсны хэлэнд дүйх үг, нэр томъёо байхад гадаад үг, нэр томъёо хэрэглэхийг хориглоно” гэх мэтчилэн монгол хэлний тухай хуулийн агуулгад багтах олон заалтыг оруулсан л байгаа юм даа.  Үүнээс харахад Эрхэм гишүүн энэ хоёр хуулийг гарчиглах төдийд өнгөц харж, төрийн албан ёсны гэснээр нь зөвхөн төртэй хамаатай зүйл мэт ухаарч ойлгосон төдийгүй агуулгыг нь холион бантагнуулан ярьсаар л  байна. Иймийн учир энэ хүнийг хууль санаачилсан гэдэгт эргэлзэж, төөрөлдөж байна.

Тэгвэл Монгол хэлний тухай хууль монгол хэлний асуудлыг олон талаас нь авч үзэх боломжийг нээж байгаа. Гэсэн тухайд нь: би бодохдоо хэл асуудалтай биш, хэлний бодлого зохицуулалт асуудалтай юм ш дээ.

Монгол үндэстэн үүсч бүрэлдсэн цагаасаа өөрийн хэлтэй байсан. Тэгэхээр Монгол Улсын түүх хэлтэй холбоотой. Тухайлбал, монголчууд түүхэндээ 10 гаруй төрлийн бичиг үсэг хэрэглэж ирсэн. Энд хадны сүг зургийн тухай онцлон хэлэхийг хүсч байна. Хадан дээр сүг зураг тэмдэглэдэг байсан үндэстэн дэлхийд цөөхөн. Хадны сүг зурагт тухайн үеийн монголчууд ахуй амьдрал, эдлэл хэрэглэл, шашин шүтлэг гээд бүх зүйлийг тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой гэсэн тухайд нь:

Түүх соёл хэлээ дөвийлгөж цээжээ дэлдсэн яриа энэ дунд хэрэггүй шүү гишүүн ээ. Хүннү  бичигтэй байсан уу үгүй юу гэдэг бол тодорхойгүй хэвээрээ байгаа.  Учир нь яг бодит баримт ганц ч байхгүй. Сүг зураг гэдэггүй.  Хадны зураг хэмээдэг. За тэгээд хадны зурагтай үндэстэн дэлхийд цөөхөн гэж худлаа яриад яахав.  Дэлхийн бараг бүх улсад хадны зураг байгаа.

Ер нь монголчууд энэ олон бичиг үсгийг хэрэглэж ирэхдээ хүн төрөлхтний бичиг үсгийн түүхэн замналаас гажаагүй. Дүрс үсэгнээс эхлээд утгын үсэг хүртэл хөгжиж ирсэн. Тиймээс Монгол хэлний тухай хуулийн төсөлд монгол бичгийн талаар тодорхой тусгаж өгсөн байгаа. Хууль санаачлагчдын зүгээс уйгаржин, худан, хуучин монгол бичиг гэж нэрлэх санал гарч байсан. Гэхдээ хэл шинжлэлийн нэршиж тогтсон нэр томьёоны дагуу монгол бичиг гэж нэрлэх нь зүйтэй гэж миний бие үзэж байгаа. Монгол бичиг хэд хэдэн чухал онцлогтой. Нэгд, босоо бичиг. Дэлхийн таталцлын хуулийн бичиг үсэгтээ шингээж өгсөн цорын ганц ард түмэн бол монголчууд Хоёрт, монгол бичиг татлагын хэлбэртэй.
Албан хэрэг хөтлөлтийг шуурхай явуулахад зохимжтой гэсэн үг. Одоо монгол бичгийг уран бичлэгтэй холбож хэрэглэх болж. Тэгвэл эвхмэл бичгийн төрлийг нь бас сонирхоод үзээрэй гэсэн санааг энд хэлмээр байна гэсэн тухайд нь:

Монгол бичгийн чухал онцлог гэж яг юун дээр үндэслэж гаргасан нь тодорхойгүй. Өнөөдөр хүртэл орхигдолгүй хэрэглэгдэж ирсэн чухал онцлогийн тухай ярьж байна уу, өнөөдөр хэрэглэх шаардлагатай чухал онцлогийн талаар  ярьж байна уу? аль нь ч байсан гол онцлогийг дурдсангүй. Монгол бичиг өнөөг хүртэл уламжлагдаж ирсэн чухал онцлог нь таталцлын хуулийг мэдэрч, хурдан бичдэгтэй байгаагүй болно. Монгол бичгийн өнөөг хүртэл уламжлагдаж ирсэн хамгийн гол онцлог нь монгол хэл, аялгуунд зохицсон байдагт оршино. Бүр тодруулбал, монгол бичиг нь залгамал хэлний онцлогт тохирсон, үг бичихэд үгийн язгуур, дагаврууд нь тогтвортой, нэг язгуураас үүдэлтэй үгс нь тодорхой харагддаг, цаашилбал энэ онцлог дээр тулгуурлаж монгол хэлний үгийн баялагаа нэмэгдүүлэх ч боломжтой байдаг билээ. Бичиг үсэг, үсэгзүйн шийдэл талаас авч үзвэл, ганц таталган бичгийг онцлог болгож ярих нь учир дутагдалтай. Хичээнгүй, таталган, гүйлгэн, төмөр, хулсан үзгийн, бийрийн гэх мэт олон төрөл зүйл байх бөгөөд тэдгээр нь ч өөр өөрийн онцлогтой үүрэгтэй. Монгол бичиг нь хөгжлийнхөө явцад олон зүйл тигтэй болсон нь тухайн цаг үеийн онцлог шаардлагаар бий болсныг харуулдаг. Бусад улс үндэстний бичиг үсэгт ч байдаг л зүйл. Үүн дээр нэмээд худан гэж хэлдэггүй худам л юмсан.

1993 онд батлагдсан Төрийн албан ёсны хэлний тухай хууль төрийн бодлогод нийцүүлэхийг эрмэлзсэн гэсэн тухайд нь:- энэ хууль 2003 онд батлагдсан. 

Юуны түрүүнд монгол хэлний өв соёл, өв уламжлалын асуудлыг хуулийн үзэл баримтлалд суулгаж өгөх ёстой гэж хууль санаачлагчид үзсэн гэсэн тухайд:

Хэлний өв соёл, өв уламжлал гэсэн үг нь өргөн хүрээний ойлголт мэт харагдаж хэлж ярихад их сайхан сонсогдох боловч яг юуг хэлээд байна вэ? гэсэн тодорхойлолт байхгүй. Ер нь бид өнгөрсөн зүйлээ хөгжүүлэн шинэчлэх бус яг тэр хэвээр нь хав дарж хөдөлгөхгүй байхыг өв соёл, өв уламжлал гэж хамгаалдаг. Хэл бол хөдлөнги шинжтэй ямагт хувьсан өөрчлөгдөж байдаг зүйл бөгөөд тухайн үеийнхээ харилцааг зохицуулж, мэдлэг мэдээллийг зөв ухаарч ойлгоход хамгийн чухал хэрэглүүр болдог. Тиймээс хэлний өв соёл, уламжлалын асуудал гэх мэт сүржин үгээр ярихаас илүү хэлийг хөгжүүлэх талын асуудлыг үзэл баримтлалд суулгаж өгөх ёстой.

Шинжлэх ухааны нэр томьёог монгол хэлнээ хөрвүүлэн ашиглах, боломжгүй тохиолдолд монгол хэлний үгсийн санд оновчтой хэлбэрээр хэвшүүлэн буулгана гэж зааж өгөх саналтай байгаа гэсэн тухайд:

Хөрвүүлэх, орчуулах гэх үгсийн ялгааг мэддэггүй бололтой. Хөрвүүлэх гэдэг нь нэг хэлний хоёр өөр бичгээс нөгөө рүү нь яг байгаагаар нь өөрчлөхийг хэлнэ. Кирилээс монгол бичиг рүү хөрвүүлэх, монгол бичгээс кирил рүү хөрвүүлэх гэх мэт. Орчуулна гэдэг нь гадны хэлийг өөрийн хэлний онцлогт тохируулж утгачилж бичихийг хэлнэ. Тэгэхээр нэр томьёоны тухайд хөрвүүлэх гэдэг үг хамаатах ч үгүй. Мөн түүнчлэн нэр томьёог хэл шинжлэлийн үүднээс ямар зарчим баримталж бичих асуудал нь энэ хуульд зохицуулагдаагүй байна. Жишээ нь, галиглах, орчуулах эсэх гэх мэт.

-Монгол хэл бол Алтай язгуурын хэл. Казах, Тува бол Түрэг язгуурынх. Казах иргэд Баян- Өлгий аймагт голлон, бусад аймаг, дүүрэгт тархан суурьшсан. Тувачуудын хувьд Хөвсгөл аймгийн Цагааннуур, Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл суманд амьдардаг. Ховд, Увс аймагт цөөн тооны Тувачууд бий. Энэ хүмүүсийн хэлний эрхийг хамгаалах талаар хуулийн төсөлд тусгасан байгаа. Өнөөдөр Баян- Өлгий аймагт ерөнхий боловсролын сургуульд казах хэлийг сургалтын хөтөлбөрийн дагуу заадаг. Гэхдээ ингэж дунд сургуульд хэлээ эзэмших боломж бүрдүүлсэн байж цаашаа нийгмийн харилцаанд яаж орох талаар тусгаагүй, тодорхой бус байгаа. Хөвсгөл аймгийн Цагааннуурттува хэл заадаг нэг сургууль бий. Тэгэхээр казах, тува иргэдийн хэлийг хамгаалах талаар төрөөс тууштай дэмжих шаардлагатай. Тэдний уламжлалт өвөрмөц зан заншил, соёл түүх, өвийг хадгалж хамгаалах учиртай. Энэ талаар хуульд тодорхой зохицуулалт хийж өгч байгаа гэсэн тухайд нь:

Үндэсний цөөнхийн хэл соёлын талаар  “Монгол хэлний тухай хууль”-д бүртийх  ч заалт алга байна даа гишүүн ээ.
 Харин халаагаа өгч байгаа  2003 оны “Төрийн албан ёсны тухай хууль”-ийн 5.14.Суралцагчид /Монгол Улсын иргэн/-ын дийлэнх олонхи нь хүн амын өөр хэл бүхий үндэсний цөөнх байвал сургалтыг тухайн хэлээр явуулж болно. 5.15.Энэ хуулийн 5.14-т заасан суралцагчдад боловсролын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагын баталсан хөтөлбөрийн дагуу төрийн албан ёсны хэлний мэдлэгийг эзэмшүүлнэ. Казах иргэдэд үндэсний болон төрийн албан ёсны хэлийг зааж сургахад дэмжлэг үзүүлнэ./ заалтыг оруулж өгсөн байх юм.

Монгол хэлэнд найруулгын олон төрөл байдаг. Сонин сэтгүүлийн, албан бичгийн, ярианы, шинжлэх ухааны зэрэг гэсэн тухайд нь:

Буруу зөрүү сонссоноороо нэрлэсэн бололтой. Сонин нийтлэлийн, албан бичгийн, уран зохиолын, эрдэм шинжилгээний гэх олон биш тогтсон 4 найруулгын төрөл байдаг.

Төрийн албан хаагчдын тухайд Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөлөөс баталсан агуулгын дагуу төрийн албанд элсэгчдээс монгол хэлний шалгалт авахаар хуулийн төсөлд тусгасан байгаа.

 Шалгалтыг тодорхой болгох хэрэгтэй. Хэдэн тест бөглүүлээд болоо. Тестээр хүний мэдлэг боловсрол шалгагдахгүй. Өмнө нь автоматаар цээжлээд, цаад учрыг нь мэдэхгүй ороод гялс дугуйлчихна эсвэл нөгөө буудах гээч нь болдог.  Гадаад орнуудад эссе бичээд бүр цаашлаад ярилцлаганд оруулдаг. Зөвтгөх тайлбар хийхдээ эссе, ярилцлага гэхээр зардал мөнгө их гардаг гэсэн хариулт л өгдөг дөө та нар.

Энэ хүрээлэн монгол хэл бичгийн нэгдмэл дүрэм боловсруулах, монгол хэлний шалгалтын агуулгыг гаргах, цахим орчинд монгол хэл бичгийн алдааг хянах программ боловсруулах гээд олон үүрэг хүлээнэ.

Холиод солиод л байна уу даа. Цахим орчинд монгол хэл бичгийн алдаа засах программ боловсруулах үүрэг нь 22.1 /хүрээлэн/ бус мэдээл харилцаа холбооны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллагын хийх  ажил байлаа.  /Хуулийн 15.1.2-д зааснаараа/.

Энэ хууль иргэнд буюу надад хэрэг болох болов уу? монгол хэлний хөгжилд яахын аргагүй хэрэгтэй хууль мөн үү? Эсвэл зүгээр л тунхаг бичиг үү? Бүр хэсэг бүлэг хүмүүсийн хувааж идэх мөнгөний эх үүсвэр төрөх гээд байна уу? Эх хэлний боловсролын төлөөх хүсэл зорилгод минь юугаараа таарч нийцэж байгааг ухаж ойлгох гэж хичээлээ.Хууль гарвал сайн сайхан биш харин хүртээмжтэй хууль байгаасай, тэр нь хэлний хэдэн эрдэмдтийн ажлыг өргөх биш, нийгэмд л тустай байвал болох нь тэр.

Г.Сүлд-Эрдэнэ /хэл бичгийн ухааны докторант/